Kopilo kod Zenice – osvrt na arheološka istraživanja
Prije nekoliko dana u medijima je odjeknula vijest o rezultatima višegodišnjih istraživanja na gradini Kopilo kod Zenice – otkriće naselja i nekropole s 45 grobova s preko 50 individua datiranih u razdoblje kasnog brončanog i starijeg željeznog doba (1000 – 500. pr. n.e.). Naučna arheološka javnost je s pravom bila oduševljena – bila su to prva arheološka istraživanja na prostoru Zenice u posljednjih 40 godina i jedinstven nalaz na prostoru centralne Bosne još od početka bosanskohercegovačke arheološke tradicije krajem 19. stoljeća. Za stručnu ali i širu javnost u visočkom kraju, situacija u Zenici se po mnogo čemu činila bliska i odveć poznata – renomirani inostrani finansijer s dubokim džepom i zavidnim naučnim pedigreom u saradnji s lokalnim gradskim muzejem dolazi do fascinantnih naučnih rezultata. Identičan recept koji je deceniju i kusur ranije na sličan način pozicionirao Visoko u sami vrh bosanskohercegovačke i evropske arheološke ljestvice. Dakako, u pitanju je Okolište, prethistorijsko naselje mlađeg kamenog doba, koje je nakon višegodišnjeg istraživanja Njemačkog arheološkog instituta sprovedenog u saradnji sa Zavičajnim muzejem, postalo prepoznatljivo obilježje i simbol prethistorijske butmirske kulture mlađeg kamenog doba (neolita) u BiH i jedno od najvećih tel-naselja jugoistočne Evrope.
Identičan recept primijenjen je u proteklom periodu i u Zenici. Prema preliminarnim izvještajima s iskopavanja kojim je rukovodio dr. Mario Gavranović, zamjenik direktora Austrijskog arheološkog instituta, te doc. dr. Edin Bujak s Katedre za arheologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, na Kopilu je pronađena najveća i najstarija nekropola iz prethistorijskog doba na području središnje Bosne s preko 50 otkrivenih individua datiranih u relativno kratko razdoblje 1000 – 500. godine p.n.e. Šta to zapravo znači? U čemu leži vrijednost novootkrivenih nalaza s Kopila? Kako bismo u najkraćem objasnili čitavu situaciju potrebno je da Kopilo najprije smjestimo u širi prostorni i vremenski kontekst.
U kasnom brončanom dobu (1200-800.) na području centralne Bosne (gornji i srednji tok rijeke Bosne i Vrbas, sliv Lašve) razvija se srednjobosanska kultura koja će s karakterističnim gradinskim naseljima, specifičnim oblicima i načinom ukrašavanja keramike kroz ukupno 6 razvojnih faza bez prekida trajati sve do I stoljeća st. e., odnosno kraja željeznog doba (850/800-50.), dakle skoro 1200 godina. Grublja podjela razvoja ove kulturne grupe svodila bi se na dvije osnovne faze – stariju iz kasnog brončanog doba i mlađu koja se razvija kroz čitavo željezno doba. Tokom svog razvoja ova kultura očitovala se na čitavom nizu nalazišta i u različitim oblicima (pojedinačni grobovi, ostave, pojedinačni nalazi, ostaci naselja) među kojim je najznačajnije Pod kod Bugojna, jedino sistematski istraženo naselje srednjobosanske kulture na osnovu kojeg je svojevremeno i izvršena stratigrafska odnosno hronološka podjela čitave grupe (B. Čović). Višegodišnja istraživanja Muzeja grada Zenice i Austrijskog arheološkog instituta, promiču upravo Kopilo kao drugo najbolje istraženo naselje srednjobosanske kulture čime je njeno poznavanje stavljeno na dosta čvršći i stabilniji osnov.
Izuzetno veliki broj skeletnih ostataka, sahranjivanje u vidu inhumacije u kamenim grobovima, specifični ukop konja te brojni grobni prilozi među kojima je i sasvim novi oblikovni tip nakita glavne su odlike naselja na Kopilu. Najveći do sada registrovani broj grobova među nalazištima iz najranije faze razvoja srednjobosanske kulture (vidi tabelu) ustanovljen je na lokalitetu Srijetež kod Kaknja (5) što najbolje ilustrira razmjer i značaj naselja na Kopilu s ukupno 45 otkrivenih grobova. Ne čudi stoga što je među brojnim grobnim prilozima prepoznat i sasvim novi tip nakita (fibule i sljepoočničarke) koji će zbog svojih specifičnih formi ući u naučnu literaturu kao „tip Zenica“ pridružujući se na taj način već dobro poznatim tipološkim skupinama srednjobosanske kulturne grupe kao što su „fibule tipa Kakanj“ i „mačevi tipa Veliki Mošunj“.
Od posebnog značaja je činjenica što otkriće grobova u ovom razmjeru po prvi puta ima potencijal da osvijetli problem načina sahranjivanja kasnobrončanodobne populacije na području centralne Bosne. Kako su pokazala posljednja istraživanja, uprkos evidentiranim grobnim cjelinama na nalazištima diljem središnje Bosne, „niti jedan grob s ljudskim ostacima iz kasnog brončanog i ranog željeznog doba do danas nije propisno dokumentiran čime sve do sada iznesene ocjene o načinu sahranjivanja u datom periodu na ovom prostoru gube svaki kredibilitet“ (Gavranović-Sejfuli, 2015: 87). Iz tog razloga, Kopilo s 45 u potpunosti istraženih i temeljito dokumentovanih grobnih cjelina i preko 50 skeletnih ostataka položenih u kamene konstrukcije u pogrebnom ritusu inhumacije predstavlja iznimno važan i unikatan nalaz.
Suočeni s nalazima iz Zenice, nekropole u Gračanici (Malo Čajno) i Vratnici (Gornji Skladovi), najstarije grobne cjeline na području Visokog, pokazuju nešto skromniju sliku. Najstariji ukop iz Gračanice, iako neočuvan i nedovoljno dokumentovan, zaostaje za Kopilom puna 2 stoljeća dok je Vratnica još mlađa i datira se u period mlađeg željeznog doba (kraj 4. stoljeća). Pogrešno bi, međutim, bilo posmatrati Vratnicu samo s hronološkog aspekta budući da se također radi o jedinstvenom lokalitetu iz drugog razloga. Kako je poznato, na lokalitetu Gornji Skladovi 60-ih godina prošlog vijeka slučajno je otkrivena velika zidana grobnica sa skeletnim ostacima skoro 20 osoba i velikom količinom oružja kao grobnih priloga (vrhovi kopalja, mačevi i noževi – ratnički ukop) što predstavlja jedinstven primjer u arheologiji Bosne i Hercegovine koji ni do danas nema bližih analogija.
Tarik Silajdžić
Foto naslovna: Zenicablog
magazinplus.eu
